ऊर्जा संरक्षण र यसका विविध आयाम

काठमाडौँ । प्रत्येक साताको शुक्रबार ऊर्जा खबरले प्रकाशन गर्दै आएको ज्ञानवर्द्धक स्तम्भ ‘ऊर्जा ज्ञान’ अन्तर्गत यो साता हामीले ‘ऊर्जा संरक्षणका उपाय’का विषयमा जानकारी दिने प्रयास गरेका छौँ । अघिल्लो साता 'ब्याट्री स्वापिङ र विद्युतीय सवारी चार्जिङ स्टेसन'का विषयमा जानकारी प्रस्तुत गरेका थियौँ ।

१. ऊर्जा संरक्षण भनेको के हो ?

उत्तर : ऊर्जा संरक्षण भनेको ऊर्जा खपत घटाउने प्रविधि हो, जसमा ऊर्जा अझ प्रभावकारी रूपमा प्रयोग गरिन्छ र अनावश्यक प्रयोगलाई घटाइन्छ । यसको अर्थ ऊर्जा बिना बाँच्नु होइन तर ऊर्जा यथासम्भव कुशल तरिकाले बचत गरी प्रयोग गर्नु हो । जसले गर्दा हामीले पैसा बचाउनुका साथै ऊर्जाका स्रोतहरूसँगै वातावरण समेत जोगाउन सक्छौँ ।

२. ऊर्जा संरक्षणको महत्त्व

• पर्यावरण संरक्षणः कोइला, तेल, ग्यास जलाउँदा CO₂, SO₂ र NOx उत्सर्जन हुन्छ, जसले ग्लोबल वार्मिङ, अम्लीय वर्षा र वायु प्रदूषण निम्त्याउँछ । ऊर्जा संरक्षणले यी इन्धनहरूको खपत घटाई उत्सर्जनमा कमी ल्याउँछ । जसले जलवायु परिवर्तनलाई ढिलो पार्छ ।
• आर्थिक लाभः घर, कार्यालय, कारखानामा बिजुली तथा इन्धनको खर्च घट्छ । देशको पेट्रोलियम र कोइलाको आयात लागत घट्छ ।
• स्रोतहरूको संरक्षणः जीवाश्म इन्धनका स्रोत सीमित छन् । ऊर्जा संरक्षणले भावी पुस्ताहरूका लागि इन्धन बचत गर्छ ।
• ऊर्जा सुरक्षाः नेपालजस्ता देशहरू विदेशी इन्धनमा निर्भर छन् । ऊर्जा संरक्षणले त्यस्तै परनिर्भरता र जोखिम घटाउँछ ।
• उच्च कार्यदक्षता: उन्नत प्रविधिहरू (जस्तै: एलइडी बल्ब, कुशल मोटर, इन्सुलेसन) प्रयोग गर्दा उस्तै ऊर्जा प्रयोगमा बढी काम गर्न सकिन्छ ।

३. ऊर्जा संरक्षणका तरिका

    घरेलु स्तरमा

• बत्ती, पङ्खा, इलेक्ट्रोनिक्स प्रयोग नगर्दा बन्द गर्ने ।
• परम्परागत बत्तीको सट्टा एलइडी बत्ती प्रयोग गर्ने (८० प्रतिशत बढी दक्षता भएको) ।
• इनर्जी स्टार रेटेड फ्रिज, वाशिङ मेशिन, एसी आदि प्रयोग गर्ने ।
• इन्सुलेशन, प्राकृतिक बत्ती र हावा हुने घर डिजाइन गर्ने ।
• इलेक्ट्रिक हिटरको सट्टा सौर्य (सोलार) हिटर प्रयोग गर्ने ।

    यातायात क्षेत्रमा

• सकेसम्म सार्वजनिक सवारी, साइकल प्रयोग गर्ने, सम्भव भएका ठाउँमा हिँडेर पुग्ने ।
• गाडीको मर्मत गरी टायरमा हावा, इन्जिनको सञ्चालन राम्रो गरी इन्धन खपत कम गर्ने ।
• इन्धन–दक्ष वा इलेक्ट्रिक सवारी साधन प्रयोग गर्ने ।
• योजना मिलाएर यात्राको मार्गको दूरी घटाउने ।

     उद्योग क्षेत्र

• इनर्जी अडिट गरेर ऊर्जा खेर गएको पत्ता लगाउने ।
• उच्च कार्यक्षमता भएका मोटर, कम्प्रेसर, ब्वायलर जडान गर्ने ।
• स्मार्ट कन्ट्रोलहरू प्रयोग गर्ने (बत्ती, हिटिङ/कुलिङ) ।

    व्यावसायिक/कार्यालयहरूमा

• मोसन सेन्सर बत्तीका लागि प्रयोग गर्ने ।
• कार्यालयमा प्राकृतिक प्रकाश डिजाइन प्रयोग गर्ने ।
• एचभिएसी प्रणालीको नियमित मर्मत गर्ने ।
• पेपरलेस अफिस प्रणाली लागू गर्ने ।

    नवीकरणीय ऊर्जा समावेश गर्ने

• छानामा सोलार प्यानल राख्ने ।
• गाउँमा बायोग्यास प्लान्ट प्रयोग गर्ने ।
• दुर्गम ठाउँमा सानो जलविद्युत् प्रयोग गर्ने ।
• उपयुक्त ठाउँमा पवन र भू–तापीय ऊर्जा प्रयोग गर्ने ।

४. ऊर्जा संरक्षणका फाइदा

    पर्यावरणीय 

• हरितगृह ग्यास उत्सर्जन घट्छ, जसले जलवायु परिवर्तनलाई कम गर्न सघाउँछ ।
• वायु तथा जल प्रदूषण घट्छ ।
• वन तथा जैविक विविधता जोगिन्छ ।

    आर्थिक

• घर, उद्योग तथा राष्ट्रको ऊर्जा खर्च घट्छ ।
• आयातमा खर्च हुने तेल, कोइला, ग्यासको लागत बचत हुन्छ ।
• हरित प्रविधि, नवीकरणीय ऊर्जा क्षेत्रमा रोजगारी बढ्छ ।
• ऊर्जा आयात कम हुँदा देशमा आर्थिक तथा नीतिगत स्थिरता आउँछ ।
• लोडसेडिङको सम्भावना कम हुन्छ ।

     स्रोत संरक्षण

• सीमित स्रोत (कोइला, तेल, ग्यास) दीर्घकालीन प्रयोग सम्भव हुन्छ ।
• सौर्य, पवन, जल, बायोमासजस्ता नवीकरणीय स्रोतको दीर्घकालीन प्रयोग सुनिश्चित हुन्छ ।

     जीवनस्तरमा सुधार

• ऊर्जा–दक्ष घरहरू गर्मीमा चिसो र जाडोमा न्यानो हुन्छन् ।
• नयाँ उपकरणहरूले घरेलु श्रम घटाउँछ ।
• स्वच्छ हावा र पानीले स्वास्थ्यमा सुधार ल्याउँछ ।

    उद्योग तथा व्यापारमा फाइदा

• दक्षता बढ्दा लागत कम हुन्छ ।
• अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सजिलो हुन्छ ।
• हरित प्रविधिको विकास बढ्छ ।

 ५. ऊर्जा संरक्षणका समस्या/चुनौतीहरू

जनचेतना र शिक्षाको कमी

• मानिसहरूले आफूले कति ऊर्जा बर्बाद गर्छन् भन्ने थाहा हुँदैन ।
• विद्यालय, समुदायमा ऊर्जा शिक्षा छैन ।
• ऊर्जा संरक्षणलाई सास्ती सम्झिन्छन् ।

उच्च प्रारम्भिक लागत

• ऊर्जा दक्ष उपकरण (एलइडी, इनर्जी स्टार फ्रिज, इभी) महँगो हुन्छ ।
• सोलार प्यानल, इन्सुलेशन, उद्योगका लागि उपकरणमा ठुलो लगानी लाग्छ ।
• प्रारम्भिक लागतले गर्दा लाभ लिने समय ढिलो हुन्छ ।

प्रविधिमा पहुँचको कमी

• नयाँ प्रविधिहरू विकासशील देशमा उपलब्ध हुँदैनन् ।
• आयातमा निर्भरता हुन्छ ।

व्यवहार र सामाजिक अड्चनहरू

• साना कुरामा ध्यान नदिने (जस्तै: बत्ती बन्द नगर्ने) ।
• बानी परिवर्तन गर्न गाह्रो (जस्तै: सार्वजनिक सवारी नचढ्ने) ।
• ‘अरूले बचत गर्दैनन्, मैले किन गर्ने ?’ भन्ने सोच ।

नीति तथा कार्यान्वयनमा कमजोरी

• भवनको नियम, गाडीको उत्सर्जन, उपकरणको लेबलिङ कार्यान्वयन नहुने ।
• सरकारबाट पर्याप्त प्रोत्साहन/अनुदान नपाइने ।
• सरकार, उद्योग, जनताको समन्वय कमजोर हुन्छ ।

पूर्वाधार चुनौतीहरू

• पुरानाे विद्युत् प्रणालीले ऊर्जा हानी गर्छ ।
• उद्योगमा पुराना, अक्षम मेसिन प्रयोग हुन्छन् ।
• सहरी योजनामा कमजोरीले ट्राफिक तथा इन्धन खपत बढाउँछ ।

जीवाश्म इन्धनमा निर्भरता

• सरकारहरूले राजस्व वा रोजगारीका कारण जीवाश्म इन्धन घटाउन डराउँछन् ।
• सस्तो ऊर्जा प्रयोग गर्ने उद्योगले संरक्षणमा अवरोध गर्छ ।

मापन र अनुगमनको समस्या

• कति ऊर्जा बचत भयो भन्ने मापन गर्न गाह्रो हुन्छ ।
• घर, व्यवसाय, उद्योगमा इनर्जी अडिट नगर्ने प्रचलन ।