ऊर्जा खबर
पछिल्लो समय विश्वका धेरै देशहरू स्वच्छ ऊर्जा विकास र ऊर्जा सुरक्षालाई प्राथमिकतामा राखेर अघि बढिरहेका छन् । ऊर्जामा आत्मनिर्भर बन्ने र त्यसमा पनि सकेसम्म नवीकरणीय ऊर्जामा आत्मनिर्भर बन्ने मुलुकहरूको चाहना देखिएको छ । कार्बन उत्सर्जनलाई शून्यमा पुर्याउने दीगो विकास लक्ष्य निर्धारण भएका कारण पनि विश्वका सबैजसो देशलाई प्रदूषणरहित नवीकरणीय ऊर्जामा आत्मनिर्भर बन्नुपर्ने चुनौती थपिएको छ तर विविध कारणले हरेक देश आफैँमा नवीकरणीय ऊर्जामा आत्मननिर्भर बन्न सक्ने अवस्था छैन । कुनै देशमा नवीकरणीय ऊर्जा उत्पादनको सम्भावना धेरै छ भने कुनैमा कम । यस्तो पृष्ठभूमिमा सम्बन्धित देशहरू बढीभन्दा बढी अन्तरदेशीय ऊर्जा सहकार्यमा जुट्दै गएको देखिन्छ । उनीहरू विद्युत् आदानप्रदानमा समेत नजिकिँदै गएका छन् । पछिल्लो समय दक्षिण एसियाली देशहरूले अघि सारेको अन्तरदेशीय ऊर्जा सहकार्यबारे संक्षिप्त चर्चा गरौँः
भारत–श्रीलंका
भारत र श्रीलंकाबीच १२० किलोमिटर लामो अन्तरदेशीय विद्युत् प्रसारण सञ्जाल समुद्रमुनि वा आकाश मार्गबाट जोड्न गृहकार्य गर्ने सहमति भएको विषय सिलोङ इलेक्ट्रिसिटी बोर्डले जनाएको छ । बोर्डका अनुसार यसका लागि प्राविधिक प्रतिवेदन अन्तिम चरणमा रहेको र दुवै देश मिलेर यो विषयमा अन्तिम निर्णय लिने तयारीमा छन् । आकाश मार्गको प्रयोग भएमा प्रसारण लाइनको लागत तुलनात्मक रूपमा कम रहनेसमेत जनाइएको छ ।
श्रीलंकाका राष्ट्रपति रनिल विक्रमासिंघेको भारत भ्रमणका क्रममा उक्त सहमतिमा हस्ताक्षर हुने अनुमान गरिएको छ । त्यस्तै, केही समयअघि भारतको अडानी समूहले श्रीलंकामा हावाबाट विद्युत् ऊर्जा उत्पादनमा ठूलो रकम लगानी गर्ने जनाएको थियो । हाल, भारतसँग अन्तरदेशीय प्रसारण सञ्जाल जोडिएका देशहरूमा नेपाल, भुटान र बंगलादेश मात्र रहेका छन् ।
भारत–साउदी अरेबिया
भारत र साउदी अरेबिया समुद्रमुनिबाट प्रसारण सञ्जाल निर्माण गरी नवीकरणीय ऊर्जामा सहकार्य गर्न सहमत भएका छन् । अफगानिस्थान र इरान पनि एक आपसमा प्रसारण सञ्जाल स्थापना गरी आवश्यक ऊर्जाको माग पूर्ति गर्न सहकार्य गर्ने भएका छन् ।
सिंगापुर र इन्डोनेसिया
आगामी ५ वर्षभित्र सिंगापुरले इन्डोनेसियाबाट २ गिगावाट नवीकरणीय ऊर्जा आयात गर्ने भएको छ । जसले सिंगापुरको बढ्दो ऊर्जाको मागमध्ये १५ प्रतिशत पूर्ति हुने देखिन्छ । त्यस्तै, कम्बोडियाबाट पनि सिंगापुरले १ गिगावाट बिजुली आयात गर्ने भएको छ । सन् २०३५ सम्म यो क्षमता ४ गिगावाट पुर्याइने जनाइएको छ ।
भारत–अमेरिका
भारतीय प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीको गत जुनमा भएको वासिङ्टन भ्रमणका क्रममा अमेरिकाका राष्ट्रपति जो बाइडेनले नवीकरणीय ऊर्जाको पूर्वाधार विकासमा भारतलाई अमेरिकाले एक अर्ब अमेरिकी डलर सहयोग घोषणा गरेका थिए । यस सहयोगबाट वातावरणमा हानी गर्ने ऊर्जा उत्पादनमा कटौती गरी हरित ऊर्जा उत्पादन गर्न सहयोग मिल्ने अपेक्षा गरिएको छ । यसबाट ‘मेड इन इन्डिया’ विद्युतीय बस र कार्बनरहित सार्वजनिक यातायात विकासमा समेत सहयोग पुग्ने उल्लेख छ ।
भुटान–युरोप
भुटानका प्रधानमन्त्रीको भर्खरै भएको युरोप भ्रमणका क्रममा भुटानको ड्रुक ग्रिन पावर कर्पोरेशन र दुई वटा इन्टरनेशनल कम्पनीबीच जलविद्युत्मा सफ्टवेयरको प्रयोग र परामर्श सेवा प्राप्त गर्ने विषयमा सहमति भएको छ । यसबाट हरित परामर्श सेवामा अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगले जलविद्युत् उत्पादनमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउने बताइएको छ ।
नेपाल, भारत र बंगलादेश
नेपालले सन् २०३५ सम्म ३० हजार मेगावाट जलविद्युत् उत्पादन गर्ने: नेपालको जलविद्युत्काे बजार भारत र बंगलादेश नै हो । ती बजार खुला हुँदा आगामी १२ वर्षमा थप ३२ हजार मेगावाट जलविद्युत् उत्पादन गर्ने नेपालको लक्ष्य छ । ऊर्जा, जलस्रोत तथा सिँचाइ मन्त्री शक्तिबहादुर बस्नेतले एकीकृत ऊर्जा विकास कार्यक्रम लागू गरी ठोस कार्ययोजनाका साथ अघि बढी आगामी १२ वर्षमा २५ देखि ३० हजार मेगावाट जलविद्युत् उत्पादन गर्ने बताएका छन् ।
नेपाल–कोरिया
मन्त्री बस्नेतले हालै कोरियन लगानी रहेको २१६ मेगावाटको माथिल्लो त्रिशूली–१ को शिलन्यास गरेका छन् । उक्त आयोजना नेपालको आन्तरिक खपतका लागि प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी (एफडिआई) माध्यमबाट दक्षिण कोरियाली कम्पनीबाट निर्माण हुने भएको छ ।
रसुवा जिल्लाको आमाछोदुङ्गमो गाउँपालिकाको १ नम्बर वडामा यस आयोजनाको बाँध निर्माण गर्ने योजना छ । यसको विद्युत्गृह भने सोही जिल्लाको उत्तरगया गाउँपालिकामा निर्माण हुँदैछ ।
पाकिस्तान–विश्व वैंक
पाकिस्तानले सन् २०३१ सम्म नवीकरणीय ऊर्जाको प्रयोग ६२ प्रतिशत पुर्याउने घोषणा गरेको छ । हाल, पाकिस्तानमा कूल ऊर्जा खपतको ३१ प्रतिशत मागमात्र नवीकरणीय ऊर्जाबाट आपूर्ति भइरहेको छ । यसका लागि जैविक ऊर्जाको प्रयोगमा कमी ल्याउन नवीकरणीय उत्पादनमा वृद्धि गर्नुपर्दछ । ‘पाकिस्तान्स स्पेशल इन्भेष्टमेन्ट फ्यासिलिटेशन काउन्सिल (एसआइएफसी)’ ले पाकिस्तानमा नवीकरणीय ऊर्जा उत्पादनका लागि आवश्यक कार्य गर्दछ ।
बंलादेश–भारत
सौर्य, वायु र जलविद्युत्बाट दक्षिण एसियामा वातावरणमैत्री विद्युत् उत्पादन गरी जैविक ऊर्जा विस्थापन गर्न बंगलादेशका निजी क्षेत्रबाट मात्र ३ अर्ब अमेरिकी डलर लगानी गर्ने सहमती भएको छ । बंगलादेशले नवीकरणीय ऊर्जा प्लान्टबाट उत्पादित विद्युत् २० वर्षका लागि निश्चित मूल्य (फिक्स्ड पावर ट्यारिफ) मा बंगलादेश पावर डेभलपमेन्ट बोर्डले खरिद गर्ने जनाइएको छ । यसरी, उत्पादित बिजुली मौसमअनुसार प्रतियुनिट ११.८८, १०.९३ र १३.४१४ टाकामा खरिद गर्ने सम्झौता छ ।
प्रसारण सञ्जाल पूर्वी एसियसम्म पुर्याउने योजना
भारतका ऊर्जा मन्त्री आरके सिंहले भारत र साउदी अरेबीयाबीच जोड्ने प्रसारण सञ्जाल जोड्ने समझदारी पत्रमा सेप्टेम्बर १५ मा हस्ताक्षर गरेका छन् । भारत, साउदी अरेबिया, संयुक्त अरब अधिराज्य र सिंगापुर आधुनिक र ठूला ग्रीडका पूर्वाधार विकास गर्ने गरी अघि बढेका छन् । यसबाट ती क्षेत्रका देशहरू नवीकरणीय ऊर्जा आदानप्रदानका लागि प्रसारण सञ्जालका माध्यमबाट जोडिने विश्वास बढ्दै गएको छ । ग्रीड जोडिएपछि सम्बन्धित देशहरूको आवश्यकताका आधारमा विद्युत् आदानप्रदान हुन सक्छ । यस्तो पूर्वाधार विकासले दक्षिण पूर्वी एसिया, मध्यपूर्व तथा युरोपसम्म ऊर्जाको आदानप्रदान हुन सक्छ ।
‘वन सन, वन वर्ल्ड एन्ड वन ग्रिड इनिसिएटिभ’ कार्यक्रममा यी देशहरू जोडिएपछि न्यूनतम मूल्यमा नवीकरणीय ऊर्जाको सहज पहुँच हुने छ । यस्ता ग्रीडले एक देशबाट अर्काे देशसँग जोडिई विद्युत्काे विश्वव्यापी सञ्जालको विकास गर्ने छन् ।
भारत–सिंगापुर
भारत र सिंगापुरबीच समुद्रमुनिबाट विद्युत् प्रसारण सञ्जाल विस्तार गर्न प्रारम्भिक चरणको छलफल भएको छ । सिंगापुर हुँदै भारतीय ग्रीड आसियान देशहरूबीच जोड्न सहज हुने बताइएको छ । यसका लागि निजी क्षेत्रका धेरै उद्योगी र प्रवर्द्धकहरूले चासोसमेत देखाएका छन् । तसर्थ, यो महत्त्वाकांक्षी योजनाका लागि वित्तीय अभाव नहुने कुरामा भारतीय पक्ष विश्वस्त छ । यसरी निर्माण हुने ग्रीडमा उक्त ग्रीडको क्षमता पूर्ण उपयोग हुने गरी विद्युत्को प्रवाह हुन सके ‘ह्विलिङ चार्ज’मा गिरावट आई उपभोक्ताले प्रयोग गर्ने बिजुलीको प्रतिएकाई लागत कम हुन सक्छ । तसर्थ, यसको प्रत्यक्ष लाभ उपभोक्तालाई हुने देखिन्छ । यसका लागि सम्भाव्यता अध्ययनका कार्यहरू भइरहेका छन् ।
सरोकारवालाहरू सम्भाव्यता अभ्ययन प्रतिवेदनको व्यग्र प्रतिक्षामा रहेको देखिन्छ । यसको कार्यान्वयनबाट दक्षिण एसियाली र मध्यपूर्वी देशहरूबीच ऊर्जाको परनिर्भरता बढाई दुवै क्षेत्रको ऊर्जा सुरक्षामा महत्त्वपूर्ण योगदान पुग्न सक्छ ।
अन्तरदेशीय ग्रीड
विभिन्न क्षेत्रीय एवम् अन्तर–क्षेत्रीय देशहरूबीच विद्युत् आदानप्रदानका लागि उच्च क्षमताको आधुनिक प्रसारण पूर्वाधार निर्माणले हाल प्रयोगमा ल्याइएको उच्च मूल्यको ब्याट्रीको विकल्पमा कम मूल्यमै आवश्यक विद्युत् पुर्याउन सकिन्छ । उदाहरणका रूपमा भियतनाममा सूर्य अस्ताउँदा भारतमा घाम लागेको हुन्छ । त्यस्तै, भारतमा सूर्य अस्ताउँदा साउदी अरबलगायत देशमा घाम लागिरहेको हुन्छ । जसबाट यी क्षेत्रमै आवश्यक ऊर्जा आदानप्रदान गर्न सहज हुन्छ ।
सिंगापुरको भौगोलिक क्षेत्र सीमित छ । उसले ४ गिगावाट बराबरको कार्बन उत्सर्जन घटाउन सन् २०३५ सम्म आफूलाई चाहिने ऊर्जा आपूर्तिका लागि अन्य देशमा सोलार परियोजना विकास गरी विद्युत् आयात गर्ने योजना बनाएको छ । जुन २०२२ मा सिंगापुरले मलेसिया र थाइल्याण्डबाट १०० मेगावाट बिजुली आयात गरिरहेको थियो । लाओस, थाइल्याण्ड, मलेसिया र सिंगापुरले ऊर्जा एकीकृत योजनाको माध्यमबाट नवीकरणीय ऊर्जा सिंगापुर पुर्याइरहेका छन् । यो ४ आसियान देशहरूको पहिलो अन्तरदेशीय विद्युत् व्यापार पनि हो ।
नेपाल–दक्षिण एसिया
नेपाल जलविद्युत् ठूलो सम्भावना भएको देश हो । दक्षिण एसियाली देशहरूले यहाँको जलविद्युत् उपयोग गर्न सके यस क्षेत्रको ऊर्जा सुरक्षामा ठूलो योगदान पुग्ने देखिन्छ । भारत विश्वको ठूलो अर्थतन्त्र भएको औद्योगिक मुलुक हो । साथै, भारत विश्वको सबैभन्दा धेरै जनसंख्या भएको मुलुक पनि हो । भारतको बढ्दो उद्योगलाई आवश्यक परेका बेला ऊर्जा उपलब्ध गराउनु आफैँमा चुनौतीपूर्ण छ । सौर्य र वायु ऊर्जामा भरपर्दा घाम नलागेको र हावा नचलेको बेला विद्युत् उत्पादन हुँदैन तर यस्तो समयमा पनि विद्युत्काे माग भने यथावतै रहन्छ । त्यसलाई तत्काल पूर्ति गर्न नेपालको अपार जलविद्युत्को उपयोग गर्न सकिन्छ ।
संसारभर नै विद्युत्काे माग सिधा लाइनबाट हिँड्दैन । अर्थात्, विद्युत्काे माग बिहान, दिउँसो, बेलुका (साँझ) र रातमा फरक–फरक हुन्छ । गार्हस्थ बिहान र बेलुका अर्थात् खाना पकाउने समयमा र विद्यार्थीले लेखपढ गर्ने समयमा माग धेरै हुन्छ । औद्योगिक प्रयोगका लागि विद्युत्काे माग दिनमा धेरै हुन्छ; रातमा तुलनात्मकरूपमा कम ।
अर्कोतर्फ, विद्युत्काे माग मौसमअनुसार पनि फरक–फरक हुन्छ । हिमाली वा पहाडी बस्तीमा घर वा बासस्थान तातो बनाउन जाडो मौसममा विद्युत्काे माग धेरै हुन्छ । तराई वा अन्य गर्मी हुने स्थानमा जाडोयाममा गार्हस्थ प्रयोगका लागि विद्युत्काे माग गर्मीयाममा भन्दा कम हुन्छ । यस्ता उष्ण स्थानमा गर्मीयाममा शीतल बनाउने प्रयोगजनका लागि विद्युत्काे माग अधिक रहने तथ्यङ्कले बताउँछ ।
नेपालको जलविद्युत् उत्पादन पनि मौसमअनुसार तलमाथि भइरहन्छ । पानी पर्ने समयमा उत्पादन धेरै हुन्छ । उता, भारत र बंगलादेशमा यही समयको माग उच्च रहन्छ । यस मौसममा आकाशमा बादल लाग्ने र पानी पनि पर्ने हुँदा सोलारबाट उत्पादित बिजुलीको उत्पादन कम हुन्छ । जलविद्युत्ले विद्युतीय सुरक्षामा ब्याट्रीको काम गर्दछ । यस क्षेत्रमा जुन बेला जति बिजुली चाहिने हो, सो समयको माग धान्न आवश्यक बिजुली उत्पादन गर्न सक्ने गरी नेपालको विद्युत् आयोजनाको विकास गर्न सकिन्छ ।
तसर्थ, यस क्षेत्रका देशको एक अर्काको विद्युत्को मागलाई परिपूरकको रूपमा विकास गरी क्षेत्रीय समृद्धिका लागि नियमित, भरपर्दो र सुरक्षित विद्युत् आपूर्तिमा जोड दिनुपर्छ । अतः नेपाल, भारत, भुटान, श्रीलंकालगायत देशको बृहत् विकासको अवधारणा बमोजिम विद्युत् विकास र ती देशहरूबीच विद्युत्काे नियमित तथा सहज आपूर्ति गर्न एक क्षेत्रीय संगठन आजको आवश्यकता हो ।
